موعه‌ممای ئاسایشی کۆمه‌ڵایه‌تی و کێشه‌ی ئیتنیسیته‌ی گه‌لان

       

نووسین:  جه‌لال حاجی زاده‌

                                                                                                   

پێشه‌كی:

 

ووشه‌ی ئاسايش (امنيت) يه‌ك له‌م واژانه‌يه‌ كه‌ به‌ درێژايی مێژوو قسه‌ی له‌سه‌ر كراوه‌ و له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌يكه قۆناغی جياجيای به‌ خۆوه‌ بينيوه‌ گه‌لێك راو بۆچوونی جياواز ده‌رباره‌ی هاتۆته‌ ئاراوه‌.

دياره‌ خۆپارازتنی مرۆڤ وه‌ ك پره‌ نسیپێكی بێ خه‌وش هه‌ر له‌وكاته‌وه‌ چه‌سپاوه‌ كه‌ مرۆ به‌ پێويستی زانيوه‌ خۆی له‌ شتوومه‌كی جێی مه‌ترسی و هه‌ڕوگيڤ بپارێزێ. هه‌ر بۆيه‌ش ده‌ستی داوه‌ته‌ دروستكردنی ئامرازی پێويست بۆ به‌رگری كردن له‌ خۆی هه‌مبه‌ر هه‌موو ئه‌وشتانه‌ كه مرۆڤی نيگه‌ران كردووه، سا ئه‌وشته‌ بوونه‌وه‌ر بێت ياخود ديارده‌گه‌لی سامناكی سروشتی وه‌ك، بوومه‌له‌رزه‌، سێڵاو ، سه‌رما و... ته‌نانه‌ت مرۆڤی هاوقه‌باره‌ له‌ چه‌شنی خۆی.

بێ شك گرينگی ئاسايش و دابين بوونی بواری ئاسايشی، له‌و ره‌هه‌نده‌وه‌ سه‌رنج راكێشه‌ كه‌ له‌لايه‌كه‌وه‌ ئامێر و هۆكاری مه‌ترسيدار و تۆقێنه‌ر مرۆڤ بێت و له لايه‌كی ديكه‌شه‌وه‌ له‌ قۆناغێكدا سه‌روه‌ده‌ر نێت كه‌ پێی ده‌گوترێ" دۆخی كۆمه‌ڵايه‌تی".

هه‌ر له‌و هێڵه‌شه‌وه‌ ئه‌و پرسياره‌ سه‌ره‌كيانه‌مان بۆ زه‌ق ده‌بێته‌وه‌ كه‌: ئاسايش چی‌يه‌؟ لايه‌نه‌ ده‌سنيشان كراوه‌كانی ئاسايش چين؟ گرينگی و تايبه‌تمه‌ندی ئه‌و چه‌مكه‌ له‌ كوێوه‌ چه‌که‌ره‌ی داکو‌تاوه‌؟ کاردانه‌وه‌ و زایه‌ڵه‌ی چه‌مکی ئاسایش له‌ مه‌ڕ نه‌ته‌وه‌ و گه‌لانی ئیتنیکی له‌ چ ئاستێکدایه و راده‌ی  ئه‌و کارتێکردنه‌یه‌ هه‌تا کوێیه‌؟

به‌و پێیه‌ش‌ له‌ درێژه‌ی ئه‌و بابه‌ته‌دا، وێڕای ئه‌وه‌يكه‌ هه‌وڵ ده‌ده‌ين زۆر به‌ كورتی وه‌ڵامی ئه‌و پرسيارانه‌ بده‌ينه‌وه‌، ئه‌و گریمانه‌یه‌ش(فه‌ڕزییه‌) ده‌خه‌ينه‌ به‌رباس، كه" ته‌وه‌ری ئه‌منييه‌ت به‌گشتی و ئه‌منييه‌تی كۆمه‌ڵايه‌تی به‌تايبه‌تی وه‌ك يه‌كێ له‌ بڕگه‌كانی ئاسايش، له‌ ژێر سه‌ردێری "موعه‌ممای ئاسايش" كاردانه‌وه‌ و كارتێكردنێكی ئيجابی و سه‌لبی له‌مه‌ڕ وڵاتانی فره‌ نه‌ته‌وه‌ به‌جێ هێشتووه‌ ، به‌ جۆرێك كه‌ جێ په‌نجه‌ی زايه‌ڵه‌ و شۆينگه‌ی ديارده‌ی مه‌ته‌ڵه‌ی ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی له‌ سه‌ر روانگه و بيروباوه‌ڕی سه‌روه‌رايه‌تی حكومه‌ته‌كان سه‌باره‌ت به‌ گه‌له‌كه‌ مايه‌تیه‌كان به‌ زۆپی و ئاشكرايی‌ ده‌بينرێ".

كورته‌ مێژووی ته‌وه‌ری ئاسايش

مێژووی ئاسايش، به‌ درێژايی ژيانی مرۆڤه‌ و تاقمێك وای بۆ ده‌چه‌ن كه‌ له‌بار‌ی ره‌گه‌زناسی(genealogical) و كۆنينه‌ ناسی(archealogical)، ئاسايش مانا و ديرۆكێكی كۆنتر له‌ كۆمه‌ڵگاو ديارده‌ی كۆمه‌ڵايه‌تی، به‌ خۆيه‌وه‌ هه‌ڵگرتووه‌. ( تاجیک،محمد رضا،قدرت و امنیت در عصر پسامدرنیسم،فصلنامه سیاسی-اجتماعی گفتمان،ش صفر،1377،ص103)

له‌ هه‌مان حاڵدا، سه‌ره‌تايی‌ترين لێدوانیه فه‌لسه‌فی ـ رامياریه‌کان له‌م گۆڕه‌پانه‌دا ره‌نگه بتوانین له‌ ديسكۆرسی فه‌يله‌سوفانی وه‌ك، ئه‌فلاتون و ئه‌ره‌ستو، بدۆزينه‌وه‌.

هه‌ركام له‌و زانايانه‌، له‌ سه‌ر دابين و سه‌قامگيركردنی ته‌وه‌ری ئاسايش وه‌ك يه‌كێ له‌ ئامانج و مه‌به‌سته‌كانی ئه‌ركدار و سه‌رشانی حكومه‌ت و ده‌و‌ڵه‌ت پێ‌يان چه‌قاندووه‌.

ئه‌ره‌ستو به‌ لێڵی و ئه‌فلاتون به‌ ئاشكرايی و وردبينانه‌ بڕگه‌ی "عه‌داڵه‌ت"يان له‌ چه‌شنی بناغه‌يی‌ترين هۆ و ئامێری حكومه‌ت بۆ گه‌يشتن به‌ ئاسايش هێناوه‌ته‌ به‌ر باس و لێكۆڵينه‌وه‌. (هه‌مان،تاجیک، 117)

چه‌ندين سه‌ده‌ دواتر، لێزانان و شاره‌زايانی چاخی روناهی و رۆشنگه‌ری، له‌وانه‌، تۆماس هابس، جان لاك، ژان ژاك رۆسۆ، مۆنتسكيۆ و... له‌ وتاره‌كانياندا ئه‌م واژه‌يان دايه‌ به‌ر ته‌ونی توێژينه‌وه‌ و جێگه‌ و پێگه‌يه‌كی تايبه‌تيان پێ به‌خشی و ته‌نانه‌ت به‌وه‌ش كۆتايی پێ نه‌هات.

به‌ هه‌ر حاڵ به‌ له‌به‌ر چاوگرتنی‌ كۆن و دێرين بوونی ئه‌و چه‌مكه‌، دیسكۆرسی زانستی ئاسايش، به‌باری زۆری، به‌رهه‌م و هه‌ڵبه‌ستراوی ساڵه‌كانی دوای‌ شه‌ڕی دنياگيری يه‌كه‌م و دووهه‌مه‌.

پێويسته‌ بگۆترێ، له‌سه‌ره‌تای روانين و لێکۆڵينه‌وه‌ی زانستی له‌مه‌ڕ مانا و ناوه‌رۆكی ئه‌م واژه‌يه‌، پسپۆڕان پتر له‌ گۆشه‌ نيگای ره‌ق ئامێری (hardware) و كه‌ره‌سته‌ی نيزامی ده‌يانڕوانی وبه‌ گۆڕه‌پانی تايبه‌تی و مه‌يدانی رمبازی چه‌كداره‌كان ده‌زانرا، به‌ڵام به‌ دوای شۆڕشی ئه‌تۆميی وناوه‌كی، جارێكی ديكه گرينگی و بایخ پێدان به‌ که‌‌ل و په‌لی نوێی "ته‌سليحاتی" هه‌روا رووی له‌ زياد بوون كرد و به‌سه‌ر هه‌ڵدانی شه‌ڕی سارد،‌ كێبه‌ركێ و ره‌قه‌به‌ری (ته‌سليحاتی) وه‌ك ده‌سته‌به‌رکردنی باری ئاسايشی زياتر ده‌ناسرا.

دوابه‌دوای هه‌ره‌س هێنانی شه‌ڕی سارد و له‌به‌ر يه‌ك هه‌ڵوه‌شانی سۆڤيه‌ت، پاڕادايمی ئاسايش، گۆڕانكاريه‌كی قووڵی به‌ سه‌ر داهات و پێناسه‌ و ناسنامه‌يه‌كی نوێی بۆچێ کرا.

(گفتمانهای امنیت سازی در نظام بین الملل، دکترمصطفی ملکیان،(http://politicstory.blogfa.com/post-25)

 شيكاری و پێناسه‌ی ئاسايش

ريشه‌ی (ئه‌مينيه‌ت) له‌ ووشه‌دا، له‌ واژه‌ی "ئه‌من"، "ئيمان" و" ئيمه‌نی" كه‌وتۆته‌وه‌ كه‌ واتای هێمنايه‌تی‌، دڵنيايی و خاترجه‌می  له‌ هه‌مبه‌ر ترس و خۆف و دڵڕاوكه‌و ئاڵۆزی ده‌به‌خشێ.

ئاسايش، بريتیه‌ له‌ دووبه‌شی، زێهنی و عه‌ينی، به‌ واتايه‌كی تر ئاسايش هه‌م دڵنيايی و ئاسووده‌يی جه‌سته‌يی و له‌به‌رچاو ده‌ربه‌رده‌گرێ هه‌م سووكنا‌يه‌تی رۆحی‌ و ده‌روونی به‌خۆيه‌وه‌ ده‌نوێنێ.

(باری بوزان) به‌ گوێره‌ی ئه‌و دووبه‌شه‌، ئاسايش به‌م جۆره‌ پێناسه دكات: « ئاسايش بریتی‌يه‌ له‌ پارێزراوی له‌ هه‌مبه‌ر مه‌ترسی (ئاسايشی عه‌ينی)، هه‌ستی هێمنايه‌تی (ئاسايشی زێهنی) و ره‌هايی له‌ شك و گومان (متمانه‌ كردن به‌ هه‌ست).» (معمای امنيت اجتماعی، مقاله روی پل، مطالعات راهبردی ،سايت ايتنرتی www.did.ir)

به‌گشتی ده‌توانرێت ئاسايش به‌ چه‌ند به‌شی جياواز به‌ڵام لکاو به‌ يه‌كتر به‌و شێوه‌ پۆلێن بكرێت:

1-ئاسايشی كه‌سی

2-ئاسايشی گشتی

3-ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی

4-ئاسايشی نه‌ته‌وه‌يی

5-ئاسايشی سياسی

6-ئاسايشی ئابووری

بێ گومان به‌ تێڕامان و هه‌ڵوه‌سته‌ له سه‌ر هه‌ركام له‌م به‌ شانه‌، گرينگيه‌كی تايبه‌يتمان بۆ روون ده‌بێته‌وه‌  كه‌ له‌ ناوه‌رۆكی هه‌موويان وه‌ك فه‌كتۆرێكی سه‌ره‌كی بايخی پێدراوه‌. دياره‌ وه‌ك نموونه هه‌وڵ ده‌ده‌ين، هه‌ندێک له‌و لايه‌نانه‌ی ئاسايش كه‌  مه‌به‌ستی ئه‌و بابه‌ته‌يه‌، شی بكه‌ينه‌وه‌.

(جۆهێن .e . مارز) ئاسايش به‌ ئازادی رێژه‌يی له‌ هه‌ڕه‌شه‌كانی تێكده‌ر و مه‌ترسيدار، ده‌زانێ.( تاجيك، هه مان ـ س 122)

(ريچارد كوپێڕ) ده‌بێژێ «ئاسايشی نه‌ته‌وه‌يی، به‌واتای هێزو بڕشتی كۆمه‌ڵگايه‌ك له‌ خۆڕاگری و پاراستن و سوودوه‌‌رگرتن له‌ فه‌رهه‌نگ و داب ونه‌ريته‌كانه‌.» (معمای امنيت اجتماعی، مقاله روی پل،هه‌مان)

(ئيسانلی‌ هافمه‌ن) له‌و باوه‌ڕه دابوو كه‌ ئاسايشی گشتی «پشتيوانی نه‌ته‌وه‌يه‌ك له‌ په‌لاماری جه‌سته‌یی و پاراستن و به‌لاوه‌ ڕاگرتنی كاروباری ئابوری ئه‌و ميلله‌ته‌ له‌ ره‌وتی تێكده‌ری ده‌ره‌كی يه‌.» (تاجيك، هه مان ـ س 120)

له‌و لاشه‌وه‌ (رابرت مه‌ك نامارا) له‌په‌ڕ تووكی (the essence of security) ئاوا دێته‌ ئاخافتن: « له‌ ناخی كۆمه‌ڵگايه‌ك كه‌ به‌ره‌و پێشڤه‌ چوون و تازه‌گه‌ري ده‌چێ، ئاسايش ره‌ق ئامێرنی‌يه‌، هه‌رچه‌ند كه‌ به‌شێك له‌ ئاسايش بێت، هێزی سه‌ربازی "ئاسايش" نی‌يه، ئه‌گه‌رچی ره‌نگه خۆی له‌خۆيدا هه‌ڵگری ئاسايش بێت و... [به‌ڵكوو] ئاسايش ته‌وسه‌عه‌ و په‌ره‌سه‌ندنه‌ و به‌ بێ ته‌وسعه‌ به‌ هيچ كلۆجێ ئاسايش سه‌قامگير نابێت.» (امنیت و توسعه‌-دفتر مطالعات علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه تهران-سعیده سعیدیhttp://psirso.persianblog.com)

له‌ راستیدا‌، گه‌شه‌ كردنی وه‌زعی ئابوری، به‌يه‌كێ له‌ نيشانه‌كانی ئاسايش له‌قه‌ڵه‌م ده‌ردێت، به‌م واتايه‌ كه‌ ئاسايشی ئابوری قايم بوونی پايه‌ی ئاسايش به‌ گشتی لێكده‌ درێته‌وه،‌ هه‌ر نابراو له‌ درێژه‌ی لێدانه‌كه‌يدا ده‌نووسێ: « دابين كردنی ئاسايش به‌ چه‌ك نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه‌، به‌ڵكوو، به‌ پێچه‌وانه‌، له‌قووڵايی هزری مرۆڤ دايه‌، به مانايه‌ك، ئاسايش به‌واتا‌ی ته‌وسه‌عه‌يه‌ ... ئاسايش هه‌مان په‌ره‌ سه‌ندن و ته‌شه‌نه‌ی ئابورييه‌.» (معمای امنيت اجتماعی، مقاله روی پل،هه‌مان)

رامان له‌مه‌ڕ ره‌چه‌ڵه‌ک و ناوه‌رۆكی ئاسايش، له سێ ئاستی ناوخۆيی، ناوچه‌يی و نێونه‌ته‌ه‌وه‌يی جێگه‌ی سه‌رنجه و‌ [كێنت واڵتز] سه‌رچاوه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ له‌ سێ ئاستی تاكه‌ كه‌سی، ده‌وڵه‌ت و ئاستی ناو نه‌ته‌وه‌ی ده‌زانێت. (تحول مفهوم امنيت،مرتضی- http://freedom-way.blogfa.com)

گۆڕان و گه‌شه‌ سه‌ندنی باری مانايی و ره‌چه‌ڵه‌کی ئاسايش

به‌ بێ دڕدۆنگی، كاتێك واژه‌ی "ئاسايش"مان به‌ گوێ ده‌گات له‌ يه‌كه‌م بۆچوون، جه‌نگ و لێكدانی سه‌ربازی وتیكهه‌ڵچوونی توندوتيژ و... دێته‌ به‌رچاو.دیاره‌ دژبه‌ری ئاسايش، هه‌ڕوگيڤ و هه‌ڕه‌شه‌يه‌ و ئاسايش په‌رسڤی ئه‌م وه‌زعه‌ ده‌داته‌وه‌. له‌وره‌هه‌نده‌وه‌، هه‌ڕه‌شه‌ی چه‌كداری، گرينگترين هۆكاری نائه‌منی دێته‌ ئه‌ژمار و به‌و‌ پێيه‌ش، سه‌ركيی ترين و موهيم‌ترين ئه‌ركی ده‌وڵه‌ته‌كان په‌ره‌دان به‌ ده‌سه‌ڵاتی چه‌كداری و به‌رزكردنه‌وه‌ی پله‌و پايه‌ی تابشتی ديفاعييه‌. له‌ روانگه‌ی ئه‌ودیسكۆرسه‌دا ديد و بۆچوونێكی كلاسيك وه‌به‌ر چاو دێت، هه‌رچه‌ند توانا و به‌ستێنی سه‌ربازی و ده‌سه‌ڵاتی ئامێری جه‌نگی، له‌ دنيای ئه‌وڕۆدا هه‌نووكه‌ش ئاوڕی ده‌درێته‌وه‌ سه‌ر، به‌ڵام، مه‌فهوم و چه‌مكی ئاسايش تووشی گۆڕانێكی قووڵی ناوه‌كی هاتووه‌. به‌ واتا‌يه‌ك ئه‌ولايه‌نه‌ی ئاسايش (هێزوچه‌ك) گرينگايه‌تی پله‌ی يه‌كی خۆی له‌ ده‌س داوه‌ و ئاسايشی فه‌رهه‌نگی و ئابوری به‌رزترين شوێنی بۆخۆی دابين كردووه‌.

پێويستی به تێفكرين و شيكاريه‌كی چه‌ند لايه‌ و هه‌مه‌گير، وای كرد كه‌ پسپوڕان و زانايانی بواری سياسی و نيزامی، چاوێكی زانستانه به‌ سه‌ر ناوه‌رۆك و كاركه‌ردی ئاسايش‌دا بخشكێننه‌وه‌و له‌ کونه‌باچکه‌ی زانسته‌وه‌ سه‌ر له‌ نوێ چوارچێوه‌يه‌كی شياوتر و گونجاو تری بۆ ده‌ستنيشان بكه‌ن.

 ريچارد ئه‌شلی، كین بووس، لێئۆنارد بيتان، هيدڵی باڵ، ل.ب، گڕاس، جۆزێف نای و كسانێكی تر له‌ پرۆسه‌ی توێژينه وه‌كانياندا، له‌مه‌ڕ  زه‌روره‌تی په‌ره‌پێدانی چه‌مكه‌كان ولايه‌نه ونبووه‌كانی ئاسايش و پێناسه‌يه‌كی نوێ پێيان داگرتووه‌. له‌م باره‌وه‌ ده‌كرێ په‌نجه‌ بۆ كۆمه‌ڵێك هۆكاری تێڕامانی نوێی ئاسايش رابكێشين كه‌لوتكه‌ی به‌رزی ئه‌م بارودۆخه‌، له‌به‌ريه‌ك هه‌ڵوه‌شان و هه‌رس هێنانی سۆڤيه‌ته‌.

به‌ دوای تۆماركردن و راگه‌ياندنی دووپلان و ستراتێژی بنه‌ڕه‌تی "گلاسنۆست" و "پرۆسترۆئيكا" له لايه‌ن به‌رێز گۆرباچۆڤه‌وه‌، گۆرانكارييه‌كی بنه‌مايی به‌سه‌ر رامان و ئايدێولۆژيا و سياسه‌ته‌كانی سۆڤيه‌تدا هات، يه‌ك له‌و پاژانه‌ كه‌گرينگييه‌كی له‌راده‌به‌ده‌ری بۆ هه‌ره‌س هێنانی شه‌ڕی سارد، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش كاردانه‌وه و زايه‌ڵه‌ی ناونه‌ته‌وه‌يی هه‌بوو، مه‌فهووم و واتای "ئاسايش" به‌دی ده‌كرێ.

ناوبراو له‌وباوه‌ڕه‌دا بوو كه‌ "رێژه‌ی باری ئاسايشی" به‌ژماره‌ی چه‌ك و قه‌مچی چه‌ك نه‌به‌ستراوه‌ته‌وه‌ و زياده‌ له‌وه‌ش ده‌يگوت، ئاسايش تايبه‌تمه‌ندييه‌كانی كۆماوكۆیی هه‌يه‌ و ئاسايشی وڵاتێك له‌پێوندی و وابسته‌يی ياخود ئاسايشی كۆی گشت وڵاته‌كاندا مانا په‌یدا ده‌کات‌. به‌رێز گۆرباچۆڤ ئاماژه‌ی به‌وه ‌ئه‌كرد كه‌ دنيا وه‌ك وێنه‌ی" تۆڕێکی به‌يه‌كه‌وه‌درواوه"‌ و جيهان تێكدايه.(دکتر وثوقی ،مسايل استراژیک معاصر-جزوه درسی دانشگاه اصفهان،ص18)

 له‌راستيدا ئه‌و به‌ديدێكي نوێ و به‌دان پێدانان به‌چه‌ندپره نسيپی تايبه‌ت وه‌كوو: ئه‌سڵی دنيای به‌يه‌ك تاودراو، پێوه‌ندی دوولايه‌نه‌، هاوسه‌نگی به‌رژه‌وه‌ندی، ئاسايشی هه‌مه‌لايه‌نه‌و... تێڕامان و بارێكی نوێی تێفكرين و رۆچوون به‌ ناخ و ناوه‌رۆك و كاركه‌ردی چه‌مكی ئاسايشی هێنايه‌ كايه‌وه‌.( دکتر وثوقی ،مسايل استراژیک معاصر-جزوه درسی دانشگاه اصفهان،ص19)

به‌گشتی، ئاڵوگۆڕ و شڵه‌ژانی ته‌وه‌ری ئاسايش، له‌ روانگه‌ي ديسكۆرسی سوننه‌تی، مۆدێڕن و پۆست مۆدێڕن ده‌كرێ هه‌لوه‌سته‌ و راڤه‌ی له‌سه‌ر بكرێت.

 ئاسايش له‌ ديسكۆرسی سوننه‌تی، له‌ سه‌ر پايه‌ی دوو چه‌مكی سه‌ره‌كی "ئاشتی" و " جه‌نگ" قايم ده‌كرێ، به‌ڵام له‌ ديسكۆرسی نوێ دا ئاوێته‌يه‌ك له‌ "ده‌سه‌ڵات"، "به‌رژه‌وه‌ندی"، "په‌ره‌پێدان و سياسه‌ت" سه‌باره‌ت به‌ ئاسايش دێته‌ گۆڕێ. له‌ هه‌مان حاڵيشدا، گوتاری سه‌رنوێ خوازی(پۆست مۆدێڕنه‌)، وێڕای تاوتوێ كردنی لايه‌نه‌كانی ئاسايش و ده‌سه‌ڵات، بۆ چوونێكی نه‌رم و رێژه‌يی پێ ده‌به‌خشێت و له‌ وێڕژێنی نوێ له‌ ژێر سه‌ردێڕی ئه‌و گوتاره‌دا زايه‌ڵه‌ و شوێن دانه‌ری ئاسايش له‌باری كاتی و مه‌كانی و به‌ پێ ده‌ق وتێكستی تايبه‌ت لێكدراوه‌ ته‌وه‌، ته‌نانه‌ت شێوازێك واتای ناته‌واوی پێ ده‌به‌خشێ، هه‌ربۆيه‌ش له‌گۆشه‌نيگایه‌کی (سه‌رنوێ خوازي) تا هه‌نووكه‌ش به‌ری   نه‌بستراوه‌ و كاری‌ ماوه‌ و به‌رده‌وام مشت و مڕ ‌و وتووێژی درێژی  له‌سه‌ره‌.

ديارده‌ی موعه‌مما( له‌گه‌ز) ی ئاسايش

به‌ ده‌ربڕينێكی ساكار، موعه‌مما و له‌گه‌زی ئاسايشی، كاتێك دێته‌ ئاراوه‌ كه هه‌ڵسو كه‌وته‌كانی ده‌وڵه‌تێك (يان كۆمه‌ڵ و قه‌ومێك) له‌ راستای په‌رپێدانی بازنه‌ی ئاسايشی خوی يا خود پته‌وكردنی باری ئاسايشي خۆی، به‌رهه‌ڵستكاری ده‌وڵه‌تێك (كۆمه‌ڵ و قه‌ومێك)ی تر و له‌ ئاكامدا نزم كردنه‌وه‌ی" ئاسايشی ده‌وڵه‌تی" يه‌ كه‌می لێ به‌دی ‌بكرێت؛ هه‌رچه‌نده‌ ره‌نگه‌ چالاكی ده‌سپێكی ده‌وڵه‌تی يه‌كه‌م، پتر «ئه‌گه‌رنه‌ به‌دڵنيايی»  بۆمه‌به‌ستی به‌رگری كردن و دووره‌په‌رێزی بێت، به‌ڵام ده‌وڵه‌تی دووهه‌م و ئه‌وانی تر، ئه‌م هه‌ڵسوكه‌وته‌ به‌ چاوی هه‌ڕه‌شه‌يه‌ك له‌ سه‌ر خۆی لێكداته‌وه‌، به‌م جۆره‌ ده‌وڵه‌تی يه‌كه‌م، ناوشيارانه‌ يا خود به‌ هه‌ڵه‌ (به‌بێ ئه‌وه‌يكه‌ مه‌به‌ستی هه‌ڕشه‌ بێت) به‌ ستێنی نائاسايشی بۆ ده‌وڵه‌تی دووهه‌م و هی تر بره‌ خسێنێ. (معمای امنیت اجتماعی، روی پل، مطالعات راهبردی-3w.did .ir). بۆ وێنه‌ دۆز و کێشه‌ی وزه‌ی ناوه‌کی و پیتاندنی ئه تۆم له‌ وڵاتی ئێران له‌و رووه‌وه‌ لێدوانی له‌ سه‌ر ده‌کرێت و له‌و ئاسته‌دا له‌ حاڵی کایه‌ کردن دایه‌.

(جان هێرتز) له‌ و باره‌وه‌ به‌م شێوه‌ ده‌نووسێ: «موعه‌ممای ئاسايش» ئه‌وه‌يه‌كه‌ ترس و سامناكی دوو لايه‌نه‌ له‌وشته‌ی كه‌هه‌رله‌ سه‌ره‌تاوه‌ شيمانه‌ی ئه‌وه‌ی بۆ ده‌كرا كه ‌به‌دی نێيه‌ت، ببێته‌ هۆكاری سه‌روه‌ده‌رنانی هه‌ر ئه‌وشته‌ی كه هه‌ر ‌‌له‌ پێشووه‌مه‌ترسی لێ ده‌كرا». (هه‌مان بابه‌تی سه‌روو،روی پل)

له‌گه‌زی ئاسايش له‌راستيدا به‌ بارودۆخێك ده‌گوترێ كه‌ سيستمێكی سياسی به‌ پێی پره‌ نيسپی "خۆ يارمه‌تيدان" كه‌ خۆی له‌ خۆيدا له‌ ناوه‌رۆكی ئانارشی سه‌ربازی ناونه‌ته‌وه‌يی سه‌رهه‌ڵده‌دات، ده‌ست ده‌داته‌ به‌هێز كردنی هێزه‌ سه‌ربازيه‌كانی خۆی به‌ بێ هيچ چه‌شنه‌ تێبينیه‌ك كه‌ ئه‌و خۆته‌ياركردنه چه‌كداريه‌ ده‌بێته‌ هوی ناهێمنی و په‌شێو كردنی درێژخايه‌ن له‌ بيری خاوه‌ن ده‌وڵته‌كانی تر، به‌ چه‌ شنێك که‌ نازانرێت ئاخۆ ئه‌و خۆپته‌وكردنه‌ به‌ مه‌به‌ستی پارازتن و راگرتنی دۆخی ئێستا ویستراوه‌ يا خود هه‌وڵێكی نه‌گوتراوه‌ بۆ تێكدانی ئه‌ودۆخه‌ و پێكهێنانی ئاڵوگۆڕێكی خوازراو. هێربێرت فيڵد، موعه‌ممای ئاسايش به‌ تراژێدیایه‌کی نه‌ویست، ده‌زانێ. (هه‌مان بابه تی سه‌روو،روی پل)

هه‌ر وه‌ك پێشتر ئاماژه‌ی پێدرا، موعه‌ممای ئاسايشی، پتر له‌ ئاستی كۆمه‌ڵگای ناونه‌ته‌وه‌يی هاتۆته‌ گۆڕێ و زياتر له‌ په‌يوه‌ندی نێونه‌ته‌وه‌يی (international realations ) دێته‌ ئاراوه‌، له‌ هه‌مان كاتدا زه‌روره‌تی پێناسه‌ كردن له‌ ئاستی ناوچه‌يی و بچووكدا له ناخی دايه‌ و ده‌كرێ و ده‌شێ سه‌رنجی پێ بد‌رێ.

باری بوزان يه‌كێك له‌و‌ زانايانه‌يه كه‌ له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌ دابوو مه‌فهووم و ماناو‌ ناوه‌رۆكی ديارده‌ی ناسراو به‌ "موعه‌ممای ئاسايش" له‌ واتای نێو ده‌وڵه‌تی خۆيدا، بۆ شرۆڤه‌ و پاساوی پێک هه‌ڵپڕژان و دمه‌قاڵه‌ی ئيتنیكی له ئاستی ده‌وڵه‌ت ـ ميلله‌ت و ناوخۆيی، كه‌ڵكی لێوه‌ربگرێت، به تايبه‌تی، به‌ شێوه‌يه‌كی زانستی و له‌بار، شه‌ڕوكێشه و به‌ گژيه‌كاچوونی يوگوسڵاوی پێشووی (1991)، له‌ قاپۆڕی "مۆعه‌ممای ئاسايشی" چێ کرد و زۆر به‌ پوختی و ته‌ كوزانه‌ راڤه‌ی ئه‌و كاره‌ساته‌ی به‌ نيگار كێشاوه‌ و به‌ دروستی تا پۆی كرد.

كاكڵه‌ی بيرو ڕای بوزان ئه‌ وه‌يه‌ كه‌ له‌ بارودۆخێكی بێ سه‌روده‌ره‌دا كه‌ به‌ ئانارشی نوێی وه‌دی هاتوو (نوظهور) ناودێری ده‌كات، موعه‌ممای ئاسايشی له ناو كۆمه‌ڵگا و ده‌وڵه‌ته‌كانی فره‌گه‌لی و چه‌ندئيتنيکی‌‌ شرۆڤه‌ ده‌كات. به‌ڕای بوزان ، هه‌ر ده‌سته‌ و قه‌ومێك كه له‌ هه‌وڵی دابين كردنی گردوپه‌ڕێكی هێمنانه و ئاسايشی خۆی دايه‌، ده‌شێ سه‌باره‌ت به‌ رێچکه‌ و گه‌له‌کانی پێوه‌نديدار و دراوسێی خۆی دڵ نيگه‌ران بێ و له‌ راستيدا ئه‌و پرسيارانه‌ی لێ زه‌ق ببێته‌وه‌: ئايا ئه‌م گروپ و قه‌ومه‌ بۆ ئێمه‌ هه‌ڕوگيڤێك ني يه؟ ئه‌ گه‌ر وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌يه‌ك ده‌ژمێردرێت، راده‌ی ئه‌و هه‌ڕه‌شه‌ و پانتای دڵڕاوكه‌يه‌ هه‌تا كوێه‌؟(هه‌مان بابه‌تی پێشوو،روی پل)

وه‌رامی ئه‌م پرسياره و رۆ چوون به‌ ده‌قی موعه‌ممایه‌که‌،خۆی‌ له‌ خۆيدا هه‌ڵگری ناته‌بايی و ره‌نگه‌ دژايه‌تيه‌كی توندوتێژ بێت.

ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی‌ و موعه‌ممايه‌كه‌ی

یه‌كێ له‌ بڕگه‌کانی دابه‌شكراو و پۆلێنكراوی‌ ئاسايش، ده‌سته‌ واژه‌ی "ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تیيه‌"

ئه‌م واژه‌يه‌ يه‌كه‌م جار له‌ كتێبی «مردم، دولت و هراس، 1991» له‌ لايان «باری بوزان»ه‌ وه‌هاتۆته‌ ئاراوه‌. ئاسايشی كومه‌ڵايه‌تی ته‌نها يه‌كێ له‌ به‌شه‌كانی روانگه‌ی پێنج كه‌رتی ناوبراو سه‌باره‌ت به‌ زاراوه‌ی موعه‌ممای ئه‌منييه‌تی یه‌. (باری بوزان،مردم،دولت،هراس،مترجم: پژوهشکده مطالعات راهبردی،1378،ص78-104)

كه‌رته‌کانی تری ئه‌و رامانه بريتين له‌: ئاسايشی سه‌ربازی، رامياری، ئابوری و گه‌ر‌دووپه‌ڕیی (محيطی).(هه‌مان،سه‌روو،ص98)

ناشاردرێته‌وه، پێناسه‌كردنی بارودۆخێك كه‌مه‌ترسيه‌كی جيددی له‌ودا، ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی بخاته‌ به‌ر هه‌روگيڤ، وابه هاسانی ده‌سنيشان ناكرێ. باری بوزان له‌م سۆنگه‌وه‌ ده‌ڵێ: ئه‌وشته‌ی كه‌وه‌ك هه‌ڕه‌شه‌ هه‌ستی پێ ده‌كرێ له‌گه‌ڵ ئه‌وشته‌ی كه‌ كت و مت ده‌توانين  وه‌ كوو هه‌ڕشه‌يه‌ك به‌دی بكه‌ين، ره‌نگه‌ هه‌ر به‌ته‌واوی لێك جياوازبن. مومكينه‌ بكرێ و نه‌شێ هه‌ڕه‌شه‌گه‌لی‌ واقيعی وه‌ك خۆی ببينرێ. له‌ولاشه‌وه‌ هه‌ڕه‌شه‌ و گوڕه‌شه‌ی فه‌ڕزی و ئيحتمالی وێ ده‌چێ راست نه‌بن، به‌ڵام كاردانه‌وه‌يه‌كی راستيان لێ بخوڵقێ. (معمای امنيت اجتماعی، مقاله روی پل، مطالعات راهبردی ،سايت ايتنرتی www.did.ir         (

(ويور) له په‌ڕتووكی (هويت) دابه‌م جۆره‌ رای خۆه‌ سه‌باره‌ت به‌م هه‌ڵوێسته‌ ده‌نووسێ: تێڕوانينی پێنج لايه‌نه‌ی پێشووی بوزان له چاخی ئێستادا له‌ناوئاخنی ئاسايشی كومه‌ڵايه‌تی، بره‌‌وی نه‌ماوه‌ و شياوی په‌سند كردن نييه‌.(هه‌مان ،سه‌روو،روی پل) له‌و روانگه‌وه‌‌ ‌، (ويور) قۆڵ بۆ وه‌ديهێنانی ماناو مه‌فهوومێكی دووباره‌ به‌رانبه‌ر به‌گریمانه‌ی پێشووی (بوزان) هه‌ڵ ده‌ماڵێ و له‌مه‌ڕ دوو بڕگه ‌پوخته‌ وشرۆڤه‌ی ده‌كات ،كه‌بريتی له‌ دوو به‌شی "ئاسايشی ده‌وڵه‌تی" و" ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تيه"‌. له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ش (ويور) دان به‌وه‌ دائه‌نێ که‌ ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی له‌ وێنه‌ی به‌شێك له‌ ئاسايشی ده‌وڵه‌تی بنرخێندرێت به‌ڵام له‌ هه‌مان حاڵيشدا وه‌ك پاژێكی سه‌ربه‌ خۆ هه‌ڵده‌ گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر ده‌وڵه‌ت. (معمای امنيت اجتماعی، مقاله روی پل)

ره‌نگه‌ ئاسايشی نه‌ته‌وه‌يی، هه‌ڵگری هه‌ردووی ئه‌م به‌شانه‌ بێت، چ ئه‌وه‌يكه‌ له‌ باسی رۆژه‌ڤدا، هه‌ردووكيان به‌یه‌كێ له‌ له‌وازه‌ گرينگه‌كانی بارودۆخی نه‌ته‌وه‌يی له‌قه‌ڵه‌م ده‌ردێت. له‌ حاڵێكدا كه‌ ئاسايشی نه‌ته‌وه‌يی، سه‌رقاڵی هه‌ڕشه‌ گه‌لێكه‌ كه‌ راسته‌وخۆ به‌رهه‌ڵستكاری ده‌سه‌ڵات و ئيختياراتی ده‌وڵه‌ت ئه‌بێته‌وه‌، ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی نيگه‌ران و ژاکاوی ئه‌و هه‌ڕه‌شانه‌يه‌ كه‌شوناسی كۆمه‌ڵگا ده‌خاته‌ مه‌ترسيه‌وه‌، واته‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌يكه‌ ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی بۆ ده‌سته‌به‌ر‌ كردنی بارودۆخی ئاسايشی گشتی و نه‌ته‌وه‌يی گرينگيه‌كی بايخ پێدراوی‌ هه‌يه‌ خۆی له‌ خۆيدا وه‌ك به‌شێكی جياواز و سه‌ربه‌خۆ له‌ ئاستی تاكه‌كسی، ناوخۆی، ناوچه‌يی و ناونه‌ته‌وه‌ی تايبه‌تمه‌ندی و ته‌وه‌رێكی ته‌واو سه‌ر به‌ خۆی هه‌يه‌. له‌م واتا‌يه‌دا ئه‌گه‌ر بێت و شوناسی كۆمه‌ڵگايه‌ك چه‌واشه‌ بكرێت و مه‌ترسی تێداچوون و داته‌پانی شوناسی له‌ سه‌ر بێت، ئيتر مانه‌وه‌يه‌كی بۆ به‌دی ناكرێت سا ئه‌و كۆمه‌ ڵگايه‌ گه‌مارۆ دراوی ده‌سه‌ڵات و حكومه‌تێك بێت يا نه‌بێت.

نابێ لی بير بكه‌ين كه‌ كۆمه‌ڵگاو كۆمه‌ڵێكی ئێجگار زۆر له‌ ئارادان كه‌ له‌ ته‌ك ده‌وڵه‌تی خۆيان له‌باری جوگرافيای وه‌ يان باری سياسی يا خود له هه‌ردووباره‌وه‌ پێكه‌وه‌ هه‌ڵناكه‌ن و تووشی گرژی و دم به‌ دمه‌ دێن.

له‌ سه‌ر ئه‌و راستيه‌ش (ويور) به‌ دروستی ئاماژاه‌ به‌وه‌ ده‌كات كه‌: ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی هه‌ڵگری‌ گرينگيه‌كی تايبه‌تیه‌، له‌ به‌ر ئه‌وه‌يكه‌ كۆما خه‌ڵكان و گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ی زۆرمان هه‌يه‌ كه‌ بێ ده‌وڵه‌تن و خاوه‌ن كيانێكی تايبه‌تی سه‌ر به‌ خۆيان نين  [ كه‌‌وايه‌] واقيعيه‌تێكي سياسی هه‌ره‌ گرينگ دێته‌ ئه‌ ژمار،‌ ئينجا به‌و پێيه‌ش به‌رهه‌ڵستكاری و ئاوڕدانه‌وه‌يان ده‌رهه‌ق به‌گشت ئه‌وهه‌ڕه‌شانه‌ كه‌ شوناس وهۆویه‌تیان ده‌خاته‌ مه‌ترسی، له‌باری سياسی گرينگ ده‌نرخێندرێن.(هه‌مان سه‌روو،روی پل) له‌ راستای ئه‌م واقيعيه‌ته‌دا ده‌توانين ئه‌نگوست له‌ سه‌ر خه‌بات و تێكوشان و ململانێی نه‌ته‌وه‌كانی ده‌سته‌ی باسك، به‌بره‌كانی تا ميل و كوردو... دابنێين.

وێده‌چی موعه‌ممايی ئاسايشی كۆمه‌لايه‌تی و نه‌ته‌وه‌يی كاتێك سه‌رهه‌ڵده‌دات كه‌ كۆمه‌ڵێك مرۆڤی هاوبه‌رژه‌وه‌ند له‌وێنه‌ی ئيتنيك یا خود كه مايه‌تیه‌كانی مه‌زهه‌بی ـ فه‌رهه‌نگی به‌و قه‌ناعه‌ته‌ بگه‌ن كه‌ شوناسيان كه‌وتبێته‌ به‌رهه‌ڕه‌شه ی مه‌ترسی.

به‌ هه‌ر حاڵ به‌ باوه‌ڕی بوزان مه‌ترسيداترين و گرينگترين چه‌شنی نائاسايشی ئه‌وانه‌ن كه‌ هه‌ڕه‌شه‌ له‌ "بوون" بكه‌ن و كه‌ سايه‌تی فه‌رهه‌نگی و شوناسی مێژوويی كه‌سان و قه‌ومێك بخه‌نه‌ مه‌ترسیه‌وه‌.

له‌م ديمانه‌ شه‌وه‌ (ويور) هيوای دابه‌زاندنی شێوازی موناقشه‌ی چه‌كداری به‌ مه‌به‌ستی به‌رگری كردن له‌ شوناس،پێشنيار ده‌كات و ده‌نووسێ: له‌وكۆمه‌ڵگايانه‌ی كه‌ هه‌ڕه‌شه‌يان له‌ سه‌ره‌ شێواز و رێگه‌يه‌كی ئاشكرا بۆ په‌رسڤی به‌رگری كردن برێتی یه‌ له‌ به‌رزكردنه‌وه‌ و پڕبارتر كردنی شوناسی كۆمه‌ڵايه‌تی، به‌و مه‌به‌سته‌،‌ که‌ڵک وه‌رگرتن له‌ ئامرازی فه‌رهه‌نگی بۆ پته‌وكردنی هه‌ڤگری و جياوازی كۆمه‌ڵايه‌تی و... ده‌رئه‌نجامێکی به‌ جێی لێ ده‌که‌وێته‌وه‌. (هه‌مان سه‌روو،روی پل)

له‌ راستيدا، بيرۆكه‌ی "به‌رگری كردن له‌ فه‌رهه‌نگ به‌ ئامێری فه‌رهه‌نگ"، له‌ ناوه‌رۆكی ناسيۆناليزمی فه‌رهه‌نگی ره‌نگی داوه‌ته‌وه‌.

دياره‌ ئامانجی ناسيۆناليزمی فه‌رهه‌نگی، ژياندنه‌وه‌ی ئه‌خلاقی كۆمه‌ڵگای سياسی وه‌يا به‌ واته‌يه‌كی ديكه‌ خوڵقاندنی سه‌رله‌ نوێی شاره‌ستانيه‌تی نه‌ته‌وه‌ييه‌. بۆ وێنه‌، جان هاچينسۆن، ناسيۆناليزمی فه‌رهه‌نگی به‌و شێوه‌ پێناسه‌ ده‌كات:«... بزوتنه‌وه‌يه‌ك له‌ بوژانه‌وه‌ی ئه‌خلاقی به‌مه‌به‌ستی دۆزينه‌وه‌ی رێگه‌و پێگه‌يه‌ك بۆ په‌يوه‌ندی دووباره‌ی لايه‌نه‌ جۆراوجۆره‌كانی نه‌ته‌وه‌يی»(هه‌مان بابه‌تی پێشوو،روی پل).

 (كاترين وێردری)يش هه‌ر ئه‌و رايه‌ی هه‌يه‌. جا به‌ كورتی بۆ‌مان هه‌یه‌ ئه‌وه‌‌ به‌يان بكه‌ين كه‌ ناسيۆناليزمی فه‌رهه‌نگی و دروشمی پارازتنی فه‌رهه‌نگ به‌ ئامرازی فه‌رهه‌نگی، وه‌ك چه‌مكێكی ناديار و ته‌مووژاوی‌ دێته‌ به‌رچاو، چ ئه‌وه‌یكه‌ له‌يه‌ك لاوه‌ به‌ وێنه‌ی ئامێر و هۆكارێكی پڕبار و پته‌و كردنی شوناسی خۆی له‌ كاربكرێت (ئيجابی) و له‌لايه‌كی ديكه‌شه‌وه‌ ببێته‌ هۆی لاواز كردن و سووك كردنی شوناسی ئه‌وانی‌تر(سه‌لبی).

هاوپه‌ڕایی نێوان ئه‌م دوولايه‌نه‌ی ناسيۆناليزمی فه‌رهه‌نگی ئه‌وه‌ به‌ ده‌ست ئه‌دات كه‌ هه‌ر كات كۆمه‌ڵێك له‌و باوه‌ڕه‌ دابن كه‌ شوناس و كه‌سايه‌تی "ئه‌وان" ده‌شێ له‌مه‌ڕ "هی‌تر" دابسه‌پێت و هه‌ژموونی ئه‌و قه‌بووڵ بكرێت، ئه‌وا موعه‌ممای ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی سه‌روه‌ده‌رده‌نێت و ده‌لاقه‌يه‌ك ئاشكرا ده‌بێت كه‌ شێوه‌ روانینێكی تر ده‌خاته‌ گه‌ڕ.

 نموونه‌ی زه‌ق و زۆرباوی ئه‌و ديارده‌يه‌، وه‌ك ته‌وه‌رێك، له‌باره‌ی مافی زمانی زگماكی گه‌لان و كه‌مايه‌سيیه‌كان خۆی ده‌نوێنێ. به‌ و مانايه‌ كه، مافێكی فه‌رهه‌نگی له‌لايان زۆرينه‌وه‌ له‌ كه‌مينه‌ زه‌وت ده‌كرێ و له‌ هه‌وڵی ئه‌وه‌دايه‌ زمانی خۆی به‌سه‌ر هی‌تردا بچه‌سپێنێ و په‌ره‌ی پێ بدات، هه‌ڵبه‌ت ئه‌و كه‌ره‌سته‌يه‌ ده‌بێته‌ هۆی ديفاعی كه‌مينه‌ له‌ شوناسی خۆی و سه‌كۆيه‌ك بۆ تێكۆشان و هه‌دانه‌دان بۆ پاراستنی گه‌شه‌ پێدان به‌زمانی خۆی. گه‌لێك روونه‌، ئه‌وه‌ له‌راستيدا ده‌بێته‌ گۆڕه‌پانێكی شه‌ڕ و ململانێی نێوان "ئێمه‌ی" كه‌مينه‌ و "ئه‌وانه‌تری" زۆرينه‌. كه‌بێ شك پرۆسه‌ و زنجيره‌يه‌كی لێك هاڵاو و مار پێچی به‌ داها توويه‌كی نادياری لێ به‌دی ده‌كرێت.

وێنه‌ و نموونه‌ی هه‌ره‌ به‌ر چاوی ئه‌و بابه‌ته‌‌ وڵاتی ئێرانه‌،  كه‌ وه‌‌ڵاتێكی فره‌گه‌ل و فره‌چه‌شنی زمان و ئايين و ره‌گه‌زه‌. نيشان دانی كاريگه‌ری و ئه‌زموونی ديارده‌ی موعه‌ممای ئه‌منييه‌تی (كۆمه‌ڵايه‌تی) و گيرو گرفتی فه‌رهه‌نگی ـ نه‌ته‌وه‌يی كورد له‌ ئێران وه‌كوو كه‌يسێكی وه‌دیهاتوو درێژه‌ی ئه‌م بابه‌ته‌یه‌ كه لانی که‌م له‌ هه‌شت ده‌هه‌دا پێويسته‌ كورته‌ ئيشاڕه‌یه‌كی بکرێته‌ سه‌ر و په‌نجه‌ بۆ هه‌ندێك خاڵ و نوكته‌ی ره‌خنه‌ ئامێز رابكێشرێ.

كوردستانی ئێران و كێشه‌ كانی به‌ پێوه‌ری موعه‌ممای ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی

به‌ سووكه‌ ئاوڕێك له‌ سه‌ر مێژووی سياسی ـ كۆمه‌ڵايه‌تی وڵاتی ناسراو به‌ ئێران، رۆڵ و كارتێكردنی فه‌رهه‌نگ و ئايين و زمانی ئه‌قوامی جۆراوجۆری نيشته‌ جێی ئه‌وخاكه‌ به‌ زۆپی وه‌به‌ر چاودێت.

گومان له‌وه‌ناكرێ كه‌هه‌ركام له‌ ئيتنيكه‌ ره‌نگاوره‌نگه‌كانی ئێران له‌ دامه‌زراندن و پێگه‌ياندن و بگره‌ ناساندنی وڵاتێك له‌ ژێر ناوی ئێرانويچ، ئه‌ريان و ئێران كاريگه‌ری و شوێن دانه‌ریه‌‌كی بێ ئينكاريان هه‌بووه‌ به‌ شێوه‌يه‌ك كه‌ فه‌رهه‌نگی ئێران و ته‌نانه‌ت زمانی فارسيش ئاوێته‌یه‌ك ( موزائيكی فه‌رهه‌نگی) له ‌ره‌نگدانه‌وه‌ی كۆی ئه‌م خه‌ڵكانه‌ به‌دی ده‌كرێت،له‌و روێکی دیکه‌شه‌وه‌ جیاوازی و سه‌ربه‌خۆیی خۆیان به‌ تایبه‌تی له‌ بواری فه‌رهه‌نگی پارازتووه‌.

ون ناكرێ كه‌ پلۆراليستی فه‌رهه‌نگی، مه‌زهه‌بی و سياسی له‌ ئێران حاشاهه‌ڵنه‌گره‌ و ئێران بێ شك وڵاتێكی  فره‌نه‌ته‌وه‌يي و کۆلکه‌زێڕینه‌ی گه‌لانه‌.،‌ به‌واتايه‌ك چ بمانه‌وێ و چ نه‌مانه‌وێ، ئه‌و ديارده‌يه‌ وه‌ك مۆركێكی ره‌سه‌ن و مێژوویی له‌ پانايی ناوچاوانی خاك و جوگرافيای فه‌رهه‌نگی، سه‌رزه‌وينی و ژێئۆپۆ ليتیكی ئێران هه‌ڵکه‌ندراوه‌.

باسێك له‌وه‌دا‌ نی يه‌ كه ئێرانی حاڵی حازر پێكهاتووه‌ له‌ چه‌ندين گه‌ل و لايه‌نه‌كانی كه به‌ ناوه‌كانی، فارس، تورك، كورد، لوڕ، عه‌ڕه‌ب و توركمان، به‌لووچ ده‌ناسرێن.

ئه‌وه‌ی كه‌ جێگه‌ی سه‌رنج دانه‌ و هه‌ست و ئاوڕێ هه‌ر كه‌سێكی هه‌ستيار و وريا بۆی لای خۆی راده‌كێشێ، ئه‌وه‌يه‌ كه پتر له‌ هه‌شت ده‌هه‌يه‌ كه زمان و كولتوور و ديارده‌ گه‌لی ئيتنيكی‌ قه‌وم و گه‌لێك، كه‌له‌باری ژماره‌وه‌ به‌شی زياتری جه‌ماوه‌ری دانيشتووی ئێران پێك دێنن له‌ مه‌ڕ ئه‌وانی ‌تر داسه‌پاوه‌ و له‌گه‌ شبينانه‌ترين شێوازدا ده‌كرێ بڵێين وه‌ك پرۆسه‌ يه‌كی خۆويستانه‌ و تاوێنراوێكی ئيختياری ئه‌وهه‌ژموون و سه‌يته‌ره‌يه‌ په‌سه‌ند كراوه‌، چ ئه‌وه‌يكه‌ له‌ ناوهه‌ركام ئه‌و گه‌ل و قه‌ومانه‌ هۆزان و هۆ‌نه‌رێكی بلیمه‌تی زۆر و زه‌مه‌ند دێنه‌ به‌ر چاو كه‌ به‌ ويستی خۆيان بۆ نموونه‌ به‌ زمانی په‌ره‌ پێدراوی فارسی بيروڕای خۆيان نووسيوه‌ و په‌خشان و هۆنراوه‌يان هۆنیوه‌ته‌وه‌و هه‌ست و ئه‌وينی خۆيان به‌و زمانه‌ هێناوه‌ته‌ به‌رهه‌م (ئيجابی)، به‌ڵام لايه‌نێكی داخداری سه‌لبی ئه‌و پرۆسه‌يه‌ كه‌ ناشێ له‌ بير بكرێ، هه‌ڵده‌گه‌ڕێته‌وه سه‌ر لاواز بوونی هه‌ستی نه‌ته‌وايه‌تی ئه‌وكۆمه‌ڵانه‌ كه‌ به‌ بێ دڕدۆنگی، ته‌ يار نه‌بوونی به‌ ستێنی پێويستيان بۆ خوڵقاندن و دۆزينه‌وه‌ و گه‌شه‌ پێدان و بوژاندنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگ و چاندو زمانی زگماكی خۆيان به‌شێك له‌م واقيعيه‌ته‌يه‌.

راستيه‌كه‌ی تاڵيش هه‌يه‌ كه‌ فه‌رهه‌نگی زاڵ چاوی له‌مه‌ڕ مافه‌كانيان قوچاندووه‌ و ره‌نگه گه‌زافه‌ نه‌بێت ئه‌گه‌ر بێژين، سه‌ره‌تايی ترين مافه‌كانيان پێشێل كراوه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌يكه‌ به‌ شێوه‌يه‌كی فه‌رمی و هه‌ڵبه‌ت ناديار بۆ یه‌کسان سازی و ئاسميله‌ كردنی فه‌رهه‌نگی ئينیكی کارێکی ئێجگار زۆركراوه‌. له‌راستی‌دا هه‌ر ئه‌وه‌، خۆی له‌ خۆيدا پێكهاتنی به‌شی كوبڕای ديارده‌ی موعه‌ممای ئه‌منییه‌تی یه‌ و به‌شی سۆغرای ئه‌و دۆزه‌، ده‌گه‌ڕ‌یته‌وه‌، سه‌ر بۆ چوونی نێگه‌تیڤی گه‌لان و هه‌وڵدان بۆ پته‌و كردنی كولتوور و زمان و به‌شه‌كانی تر ما فه‌كانيان.

 ئه‌وه‌لامان روونه‌، ئه‌گه‌ر بێت و  يه‌كه‌م:  دسه‌ڵات داريه‌تی و سه‌روه‌رايه‌تی زاڵ به‌سه‌ر   وڵات، موزائيكی فره‌ ئيتنيكی و فره‌ گه‌لی فه‌رهه‌نگ و  ره‌گه‌زه‌كان  نه‌سه‌لمێنێت،  دووهه‌م:  هه‌ر له‌ سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ش به‌ر له‌تێكوشان و خه‌باتی فه‌رهه‌نگی گه‌له‌كان بگرێت و   سێهه‌م: به‌ شێوه‌يه‌كی  فه‌رمی و چه‌سپاوه‌ و دان به‌ مافی نه‌ته‌وه‌كان  دانه‌ هێنێت گومانی تێدانی يه‌ دۆ زو قه‌زييه‌ی مه‌ته‌ڵه‌ی ئاسايش و بڕگه‌كانی، پڕڕه‌نگتر و به‌ بڕشت تر ده‌بێت و مه‌يدان بۆ چاوله‌يه‌ك ده‌رپه‌ڕاندن و تێك هه‌ڵپرژين و بگره‌ جه‌نگی چه‌كداری، ده‌ره‌خسێ. زنجيره‌ی درێژه‌ پێدان به‌و بارودۆخه‌، جا واقيعی بێت يا خود وه‌هم و گومان، وه‌زحێك دێنێته‌ گۆڕێ كه‌ هه‌م ده‌سه‌ڵاتی زاڵ گومان له‌ تێكوشانی فه‌رهه‌نگی و هه‌نگاو نانی ئيتنيكه‌كان به‌مه‌به‌ستی گه‌یشتن به‌ مافی خۆيان ده‌خاته‌ نێومێشكی و  ده‌سه‌ڵاتی زاڵ وسه‌روه‌ری حكوومه‌ت، لای گه‌لان گومان لێكراو ده‌بێت، كه‌وايه‌ ئه‌وه ‌وه‌ك پرۆسه‌يه‌كی روخێنه‌رو بێ سوود روو له‌ زياد بوون و پاته‌وه‌ بوون ئه‌كات، که‌لانی که‌م به‌ سوود و له‌ پێناوی به‌رژه‌وه‌ندی هيچ كاميان ناژمێری درێت.

هه‌ر وه‌ك (سيك)، وه‌بيرمان ده‌خاته‌وه‌ و په‌ل كێشمان ده‌كات، له‌ كۆمه‌ڵگای فره‌ ئيتنيكدا هه‌رئه‌و شوێن و جيگه‌يه‌ی كه‌ هه‌ڵسووڕان و بزاڤ و به‌ستێن و هه‌وێنی تێك هه‌ڵچوونی ئيتنيكی له‌ گۆڕاديه‌، توندوتيژی فيچقه‌ ده‌كات، به‌ تايبه‌تی، كاتێك غه‌درو نابه‌رابه‌ره‌يه‌كی زه‌ق و ناحه‌ز له‌ مابه‌ينی گرووپه‌ قه‌وميه‌كان وه‌يان جياوازی دانان هه‌مبه‌ريه‌ك يا چه‌ند گروپ، له‌ ئارادا‌ بێت ئه‌وا، ته‌وژم و قووڵايی توندوتيژی و لێكدان و پێكدادان‌ به‌ر فروانتر ده‌كات و بازنه‌ی ترس و گومان به‌ر ته‌سكتر‌ ده‌بێت. (تقسيم قدرت و ميانجی گری‌ بين الملل در منازعات قدرت، ص 11، نادر انتصار)

خه‌باتی سياسی و نه‌ته‌وه‌يی كورد، له‌‌ چوار چێوه‌ی ئێرانێكی دێموكرات و پلوڕاڵدا ئه‌و ئه‌زموونه‌ی خستۆته‌ به‌ر چاوی مێژوو.

 ئه‌ز له‌و باوه‌ره‌ دام که‌ پێناسه‌کردنی ئاسایشی گه‌لی کورد، دوو لایه‌نی گشتی و لێک هه‌ڵنه‌بڕاوی هه‌یه‌، ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر دیارده‌ی نه‌سه‌لمێندراوی پڕۆسه‌ی دابه‌شکردنی وڵاتی کوردستان. به‌ واتایه‌کی تر به‌ دوای دابه‌شکردنی کوردستان له‌ جه‌نگی چاڵدێران (1514) و پاش له‌ت و په‌ت کردنی دووباره‌ی ئه‌م گه‌له‌ له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌م،مێژووی کورد به‌ شێوه‌یه‌کی دیکه‌ تۆمار کراوه‌ و هه‌ر له‌و گۆشه‌نیگایه‌وه‌کورد، له‌ یه‌ک لاوه‌ وه‌ک به‌شێک له‌ وڵاتانی داگیرکه‌ر(عێراق،تورکیه‌،سوریه‌ و ) تایبه‌تمه‌ندی خۆی هه‌یه‌ و له‌ گه‌ڵ قه‌یرانی مه‌ته‌ڵه‌ی ئاسایشی ناوخۆیی رووبه‌ڕوویه‌ و له‌ لایه‌کی دیکه‌شه‌وه‌ وه‌ک به‌شێک له‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ک هه‌مبه‌ر گشت وڵاتانی نه‌یاریی ده‌ست و په‌نجه‌ نه‌رم ده‌کات.

به‌ ده‌سته‌واژه‌یه‌کی تر ئاسایشی کۆمه‌ڵایه‌تی،مێژوویی و فه‌رهه‌نگی کورد له‌ وڵاتی ئێران له‌ گه‌ڵ قه‌ومه‌کانی تری نیشته‌جیی ئێرانه‌ و له‌ولاشه‌وه‌ وه‌ک نه‌ته‌وه‌ی کورد به‌شێکی زۆری ئه‌منییه‌تی ئه‌م گه‌له‌،واتا سێ سه‌ری زنجیره‌ی موعه‌ممای ئاسایش و ئاسایشی کۆمه‌ڵایه‌تی ئه‌م گه‌له‌ به‌ به‌شه‌کانی تری کوردستان و بارودۆخی ئه‌وان گرێدراوه‌.

به‌ بێ له‌ سه‌ر رۆيشتن، ئه‌وه‌ تاپۆ كراوه‌ كه‌ "كورد " هه‌ر ئه‌و كه‌سايه‌تیه‌يه‌ كه‌ "فارس" نی يه‌و به‌ پێچه‌وانه، "فارسيش" هه‌ر ئه‌وكه‌سه‌يه‌ که‌" كورد" نی يه.

به‌م چه‌شنه‌له‌ بارودۆخێكی قه‌يراناوی ده‌شێ باوه‌ڕ بكه‌ين به‌و‌ته‌ی (مايكل ايكناتيڤ) كه‌ له‌مه‌ڕ كۆمه‌ڵگای كڕواسی باسی لێوه‌ كردووه‌. هه‌رچۆنێ بڕوانين نكووڵی له‌وناكرێ كه‌ سياسه‌تی كڕۆ واتيزه‌ كردنی فه‌رهه‌نگه‌كان و هه‌ژموونی لايه‌نه‌ فه‌رهه‌نگيه‌ كانی گه‌لێكی هه‌ڵبژارده‌ و خۆويست به‌ هه‌ڕه‌شه‌يه‌كی گه‌وره‌ و جيددی له‌مه‌ڕ ئيتنيك و فه‌رهه‌نگه‌ جياوازيه‌كانی تر ده‌خوێنرێته‌وه‌‌، كه‌ بێ گومان بيرو هه‌ستی ئه‌وان سه‌باره‌ت به‌ هه‌ڵسووڕان وکرده‌وه‌کانیان ده‌خاته‌ گه‌ڕ،ئه‌وه‌ش وا ده‌کات که‌ دۆزی موعه‌ممای ئاسايش پته‌وتر بێت، له‌ واقيعدا بارودۆخێك پێك دێت كه‌ خۆی له‌ خۆيدا هه‌ڵمساوی ئاژاوه‌ و شه‌ڕ و پێكدادانه‌ و جۆره‌ قه‌تيز بوون و بێ ده‌ره‌تانيه‌كی بێ ئاكامه‌.

راست بوونه‌وه‌ و سه‌رهه‌ڵدانی گه‌لی كورد له‌ ئێران (1939- 1942) به‌شێكی زۆری هه‌ڵده‌ گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر ديارده‌ی موعه‌ممای ئاسايش، ئه‌گه‌ر به‌ كورتی چاوێك به‌سه‌ر كۆماری مه‌هاباد و هه‌ڵسوکه‌وت و داخوازی و وتاره‌كانی قازی محه‌ممه‌د بخشكێنين ئه‌و راستيه‌مان بۆ قوت ده‌بێته‌وه‌.

 روونه‌ ماف خوازی كورد له‌سه‌ره‌تای شۆڕشی (1979) به‌رێبه‌ری و پێشه‌نگايه‌تی دوكتۆر قاسملو و له‌ ژێر ته‌وه‌ر و سه‌ر دێڕی" خودموختاری بۆ گه‌لی كورد و دێموكراسی بۆ ئێران"، به‌ تايبه‌تی دانوستان و بڵاو كراوه‌ و خوازیاریه‌کانی ئه‌و بزوتنه‌وه‌يه‌ كه‌له‌ هه‌شت خاڵدا پێشكه‌ش به‌ نوێنه‌ر‌ايه‌تی ناسراو به‌ (هيئتی حسن نيت) كرابوو، راستيه‌كه‌ زياتر بۆ ئێمه‌ روون ده‌بێته‌وه‌.

سڵبوونه‌وه‌ی گه‌لی كورد له‌مه‌ڕ خودموختاری فه‌رهه‌نگی و جوگرافيايی، خوێندن به‌ زمانی كوردی و... گشتيان ئه‌و دوو مه‌سه‌له‌يه‌ له‌پێناوی مافی دابين كردنی چاره‌ نووس، بۆ ئێمه‌ ده‌سه‌لمێنن، ئه‌ويش ئه‌وانه‌ن:

1-جياوازی فه‌رهه‌نگی و بۆ چوون و زمانی نێوان ئه‌قوام و دژ به‌رايه‌تی له‌ گه‌ڵ ئاسميلاسیۆنی فه‌رهه‌نگی و كۆمه‌لايه‌تی.

2-گومان و دڵڕاوكێی گه‌لی كورد له‌ ده‌سه‌ڵاتی زاڵ به‌سه‌ر كوردستان و هه‌ست به‌ مه‌ترسی داته‌پین و توانه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی.

له‌راستيدا، شاردنه‌وه‌ و نكووڵی كردن له‌وه‌ موممكين نی يه‌ كه‌ هه‌ست كردن به‌ جياوازيه‌كان و بير كردن له‌ بۆشايی و كه‌لێنی نێوان كۆمه‌ڵانی ئيتنيكی پێك هێنه‌ری ئێران، زانياری به‌خشه‌ و ئه‌وه‌ش به‌شێك له‌ ناسيۆناليزمی فه‌رهه‌نگی په‌ره‌ی پێ ده‌دات، چونكو له‌ نێوان وڵاتانی فره‌ ره‌گه‌زه‌ و چه‌ند چه‌شنيدا ئه‌گه‌ر بێت و له‌سه‌ر بناغه‌ی ئازادی و يه‌كسانی يا خود دیسكۆرسی په‌سنكراوی گشتی به‌شداری له‌گۆڕدا نه‌بێت و به‌ گشتی و ته‌كوزیه‌کی یاسایی، ده‌سه‌ڵات و سامان و سه‌روه‌رايه‌تی دابه‌ش نه‌كرێت، له‌پاڵ ئه‌وه‌شدا، تاقم و گرووپ و قه‌ومێكی تايبه‌تی هه‌موو ئه‌وانه‌ قۆرخ و داگير بكات وه‌ يا‌ ته‌نيا خۆی بڕيارده‌ر و كارگێڕ بێت. روونه‌ پێكهاتنی وه‌زعێکی گومان لێکراو و ته‌مووژاوی مسۆ گه‌ره‌، ئينجا هه‌‌ر له‌و روانگه‌ شه‌وه‌ بيركردنه‌وه‌ له‌ جياوازيه‌كان و سه‌رنج دان به‌ كه‌ره‌سته‌ جياجياكا‌ن، دۆز و دۆخێكی ئاساییه‌.

دياره‌، موعه‌ممای ئاسايشی له‌ نێوان كه‌ مايه‌يته‌كان مه‌سه‌له‌يه‌كی گرينگه‌ و ره‌نگه‌ ئه‌و پرسيارانه‌مان له‌ به‌رده‌م‌ قوت كاته‌وه‌ كه بۆ خۆبواردن و ده‌ره‌تان له‌و قه‌ترمه‌ و داوه‌ ده‌شێ چ بكرێ؟

وه‌رام دانه‌وه‌ به‌م پرسياره‌، زۆر لايه‌نی هه‌يه‌ وتا راده‌يه‌كی زۆر پێوه‌ندی به‌ هه‌ندێك لۆسه‌ و وێژه‌ی تايبه‌تی و شياوی هه‌يه‌ كه‌ له‌ راستيدا مه‌به‌ستی ئه‌م بابه‌ته‌ ناگرێته‌ به‌ر به‌ڵام له‌ هه‌مان كاتيشدا وه‌ك رێگه‌ چاره‌يه‌ك، ئاماژه‌ی به‌ فورموولێكی بێ وێنه‌ ده‌که‌ين كه‌ ره‌نگه گرێ پووچكه‌ی ئه‌و دۆزه‌ ده‌كاته‌وه‌، ئه‌ويش ئاسايشی ده‌سته‌ جه‌معی (collective security) يه‌.

ترس له‌په‌لاماری كه‌ سانی تر، هه‌مان هه‌ستی نائاسايشی يه، كه وايه‌ ئيستدلال ده‌كرێ كه‌ پێويسته‌ له‌ هه‌مبه‌ر هێرش، ئاسايشی ده‌وڵه‌تان، به‌ ئامرازی نوێ ده‌سته‌به‌ر بكرێ. ( هانس جی مورگنتا،سیاست میان ملتها،ترجمه‌: حمیرا مشیرزاده‌تهران،ص 683).

 ئه‌گه‌رچی ئاسايشی كۆيی ‌، وه‌ك شێوازێكی ناو نه‌ته‌وه‌يی له‌ پێوه‌ندی نێوان ده‌وڵه‌ت ـ نه‌ته‌وه‌كاندا هاتۆته‌ ئاراوه‌، به‌ڵام ئه‌و چه‌مكه‌ كاركه‌ردی عه‌ينی و عه‌مه‌لی له‌ ده‌روونی كۆمه‌ڵگايه‌كی ده‌وڵه‌ت- نه‌ته‌وه‌ييدا هه‌يه‌، به‌تايبه‌ت ئه‌گه‌ر وڵاتێكێ فره‌ نه‌ته‌وه‌يی‌ و فره‌ چه‌شنی‌ بێت و كه‌لێنه‌كانی ئيتنيكی گه‌شاوه‌ و كراوه‌ و چالاك بێت.

له‌ راستيدا دروشمی ئاسايشی كۆيی‌ و گشتی« تاك بۆ كۆمه‌ڵ و كۆمه‌ڵ بۆ تاك» رێكارێكی له‌ باره‌ بۆخۆ هه‌ڵاواردن له‌ موعه‌ممای ئاسايشه‌. به‌و پێيه‌، دۆزی ئاسايش بۆ نه‌ته‌وی ئێران هه‌ڵده گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر ئاسايش بۆ گشت به‌ شه‌كانی پێكهێنه‌ری نه‌ته‌وه‌ی ئێران كه‌ بێ شك، ئاسايشی گه‌لێكی تايبه‌تی وه‌ك نارس له‌ پێناو گه‌لی كورد و تورك و... و به‌ پێچه‌وانه‌ ده‌سته‌ به‌رده‌كرێت،دیاره‌ ئه‌و لێدوانه‌ له‌ ئاستی ناوخۆیی و ناوچه‌یی پتر واتا ده‌گه‌یه‌نێت.

پڕ ئاشكرايه‌ ته‌زمينی ئاسايشی كۆيی، له‌ دابين كردنی مافی كه‌مايه‌تيه‌ فه‌رهه‌نگی و گه‌له‌كانی ئێراندايه‌ و ده‌سته‌به‌ر كردنی مافی ئيتنيكی نه‌ ته‌نيا رێگه بۆ جياوازی خۆش ناكات به‌ڵكوو به‌ پێچه‌وانه‌ زامنی پارازتنی چوار چێوه‌ و كيانی وڵاتی ئێرانی به‌ده‌ر له‌وه‌ش ده‌سته‌ به‌ر كردنی دێموكراسی و په‌ره‌پێدان به‌ دێموكراسيه‌. به‌ ده‌سته‌ واژه‌یه‌کی تر فره‌ چه‌شنی و چه‌ندایه‌تی خۆی له‌ خۆیدا هه‌ڵگری لایه‌نی پۆزێتیڤه‌ و ده‌رفه‌تێکی ره‌خساو بۆ به‌دی هێنانی ره‌وتی دێموکراسییه‌.(،مطالعات قومی نژادی در قرن بیستم،مارتین بالمر و  جان سولوموز، ترجمه‌: پرویز دلیرپور و سید کمال سروریان،.ص228)

پێموايه‌ ئه‌وه‌ له‌ راست بچێت كه‌ ئاسايشی گشتی وڵاتانی فره‌ ره‌گه‌زی وه‌ك ئێران، به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ ئاسايشی گشت نه‌ته‌وه‌ وكه‌ مايه‌ نيه‌ كانی تر ناشێ له هه‌ڵه‌دابم که‌ ئه‌گه‌ر پانتای‌ كه مايه‌ تيه‌كان ناتوانێ و نابێ رووی ئاسايش به‌ خۆيانه‌وه‌ ببينن و بازنه‌ی ئاشتی و هێڵی هێمنايه‌تی بن، به ناچار مه‌يدانی جه‌نگ و تێك چڕژان ده‌بێت، ئه‌وه‌ هه‌م له‌ ناوه‌رۆك و ده‌روونی ده‌وڵه‌ته‌كان و هه‌م له‌ ئاستێكی به‌رفراوانتری نێو نه‌ته‌وه‌يی وه‌ك گریمانه‌ يه‌كی وێچووی ئه‌زموونكراو سه‌لماوه‌. له‌ راستیدا رۆڵی حکومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی زاڵ له‌ چاوه‌دێری و چاره‌سه‌ری بۆشایی و قه‌ڵشته‌کانی ئیتنیکی گه‌لاندا گه‌لێک گرینگ و هه‌ستیاره‌. له‌ گه‌ڵ ئه‌وه‌یکه‌ حکومه‌ت و ده‌سه‌ڵاتی چڕکراوه‌ ده‌توانێت نه‌ته‌وه‌یه‌کی هه‌ڵپێچراو له‌ چه‌شنی ئێران(سه‌رده‌می ره‌زاخان) بخوڵقێنێ، له‌ هه‌مان کاتیشدا ره‌نگه‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ک تێک بڕوخێنێت، ئه‌وه‌ش خۆی له‌ خۆیدا مه‌ترسییه‌کی هه‌ره‌ گه‌وره‌ له‌ لایه‌ن کۆمه‌ڵانی ئیتنیسیته‌ و فره‌ ره‌گه‌ز، که‌ خۆیان وه‌ک نه‌ته‌وه‌یه‌ک پێناسه‌ ده‌که‌ن، لێک ده‌درێته‌وه‌ و خۆی له‌ خۆیدا رێگه‌ خۆشکه‌ری سه‌رهه‌ڵدانی موعه‌ممای ئه‌منییه‌تی و زایه‌ڵه‌ی ئه‌و دیارده‌یه‌یه‌.

 زاڵ کردنی فه‌رهه‌نگ و ده‌سه‌ڵاتی قه‌ومێکی تایبه‌تی له‌ مه‌ڕ گه‌لانی جیاوازی تر په‌رته‌وازه‌ کردن و شێواندن و ئاڵۆزاوی کردنی فه‌رهه‌نگ و چوارچێوه‌ی بیری ئیتنیکه‌ جیاوازه‌کان، به‌ بێ دڕدۆنگی رێگه‌ بۆ به‌رهه‌ڵستکاری و هاتنه‌ ئارای له‌گه‌زی ئه‌منییه‌تی و بگره‌ کوشت و کوشتار ولێکترازان ته‌خت ده‌کات. (واکر کۆنور)  به‌ شێوه‌یه‌کی زانستانه‌ و به‌ به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ ئه‌وه‌ی سه‌لماندووه‌ که‌ له‌ ناو پرۆژه‌ی نه‌ته‌وه‌سازی، نه‌ته‌وه‌ رووخاندنیش((nation-destorying له‌ ئارا دایه‌.(بالمر و سولوموز،،هه‌مان،ص226)

 

 

كورته‌ باس وده‌رئه‌نجام

مه‌به‌ستی سه‌ره‌کی له‌ نووسينی ئه‌و بابه‌ته‌ شيكاری و توێكاری مانا و مه‌فهوومی موعه‌ممای ئاسايشی و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش شرۆڤه‌ی نه‌زه‌ری له‌مه‌ڕ ئه‌و چه‌مكه‌ بوو،‌ ئه‌وه‌ ئێمه‌ به‌و ده‌رئه‌نجامه‌ ده‌گه‌يه‌نێ كه‌ له‌ لايه‌كه‌و به‌ درێژايی مێژوو هه‌روه‌ها به‌ پێی قۆناغه‌كانی تێپه‌ر بووی جياجيا، گۆڕانكاريه‌كی قووڵ به‌ سه‌ر ئه‌م چه‌مكه‌ داهاتووه‌ و گه‌لێك قۆناغی به‌ سه‌ر داتێپه‌ڕيوه‌ كه‌ بێگومان ده‌شێ له‌ روانگه‌ی سێ ديسكۆرسی سوننه‌تی(روانگه‌ی نیزامی)، نوێخوازی(روانگه‌ی ته‌سلیحاتی) و سه‌رنوێخوازی (روانگه‌ی هه‌مه‌لایه‌نه‌ و لێژایی و رێژه‌یی) دا چاوی لێ بكرێ. گۆڕان و دۆنادۆنی چه‌مکی ئاسایش له‌ دووره‌په‌رێزی که‌سی و چێ کردنی ئامرازی دیفاعی و ئامێری چه‌کداری و کێبه‌رکێی ته‌سلیحاتی به‌ره‌و ته‌وه‌ری ئابوری و وه‌زعی ژیوار و ژیانی کۆمه‌ڵ له‌ درێژایی مێژوو ره‌چاو ده‌کرێ.

ئه‌مڕۆکه‌ ئه‌وه‌ روون بۆته‌وه‌ که‌ ته‌رخانکردنی پاره‌ و بودجه‌ی گشتی، بۆ مه‌به‌سته‌کانی نیزامی وته‌و‌سه‌عه‌ی که‌ل و په‌لی سه‌ربازی و ته‌سلیحاتی... جگه‌ له‌ به‌ ئاو داکردنی بودجه‌ی میللی و ده‌رامات و داهاتووی کۆمه‌ڵگا ناوێکی دیکه‌ی نی یه‌. بێ شک وه‌لانانی بودجه‌ گه‌لی سه‌رسووڕهێنه‌ری داهاتی نه‌ته‌وه‌ بۆ کاروباری نیزامی،ئه‌تۆمی و... دوور له‌ ئاوزگه‌ری و به‌ پێچه‌وانه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی گشتی یه‌، له‌و لاشه‌وه‌ قووڵتر کردنی قه‌ڵشت و وه‌دواکه‌وتوویی روو له‌ زیاد بوونی ئابوری و کۆمه‌ڵایه‌تی و لاوازییه‌کان ده‌ناسرێت.

 ئه‌وه‌ له‌ حاڵێکدایه‌ که‌ دیارده‌ی ناسراو به‌ موعه‌ممای ئاسایشی به‌ره‌و ئاڵۆزتر بوون ده‌ڕوات و کۆمه‌ڵگا و داهاتووی نه‌ته‌وه‌کان له‌ پێکاندنی هه‌ڵچوون و رۆچوون دایه‌. له‌ لايه‌كی ديكه‌ شه‌وه‌ سه‌رنجی بوزان له‌مه‌ڕ واتای ئاسايش، له‌ ئاسايشی ده‌وڵه‌تی و نه‌ته‌وه‌یی به‌لای ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی و ته‌ڕحی موعه‌ممای ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی راكێشراوه،‌ له‌ پاڵ ئه‌وه‌شدا وه‌ك ديارده‌يه‌كی به‌ سوود و پڕبار له‌م واتايه‌دا بۆ شرۆڤه‌ كردنی ناوئاخنی كۆمه‌ڵگای وڵاتانی فره‌ نه‌ته‌وه‌يی له‌ ئاستی ناوخۆيی‌ ده‌وڵه‌ته‌كان كه‌ڵكی لێوه‌رگرتووه‌  كه‌ بێ شك ئه‌وه‌ به‌ ئێمه‌  ئه‌وده‌رفه‌ته‌ ده‌به‌خشێ كه‌ يه‌‌كه‌م: مانا و كاريگه‌ری ئه‌م چه‌مكه‌ له‌ وڵاتانی فره‌ نه‌ته‌وه‌يی و فره‌ چه‌شنی وه‌ك ئێران هه‌ڵبسه‌ نگێين.

دووه‌م: نائاسايشی و دڵڕاوكه‌ و هۆكاره‌كانی ئه‌م پرۆسه‌يه‌ له‌گه‌ڵ بۆشايی و كه‌لێنه‌ كانی كۆمه‌ڵگای فره‌چه‌شنی بناسين.

سێ: روانگه و بۆ چوونێكی نوێ له‌مه‌ڕ واتا و ناوه‌رۆكی ئه‌م ده‌سته‌ واژه‌يه‌ پيشيان به‌دين ولايه‌نه‌ ئيجابيه‌كانی بخه‌ینه‌ روو.

 چوار: وه‌ك يه‌كێ له‌ رێكاره‌كانی چاره‌سه‌ری كێشه‌ و ململانێی نێوان گه‌ل و جياوازی ئيتنيكه‌ كان له‌ ژێر سه‌ر دێڕی "ئاسايشی كۆيی" كه‌ڵكی لێ وه‌رگرێت.

له‌ پاڵ هه‌مووی ئه‌وانه‌دا، ره‌نگه بير كردنه‌وه و تێڕامان له‌ پرۆسه‌ی موعه‌ممای ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی ديدو تێبينيه‌كی به‌ربڵاومان پی ببه‌خشێ بۆ ناسينی ته‌نگ و چه‌ڵه‌مه‌‌ و هۆكاری كێشه‌كان له‌ ناو وڵاتانی فره‌ قه‌ومی، چونكه‌ به‌ باوه‌ڕی زۆرێك له‌ زانايان له‌گه‌زی ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی، شێوه‌ له‌ گژيه‌ كڕا چوونێك له‌ كۆمه‌ڵگا پێك دێنێت كه‌ رێگه‌ خۆشكه‌ری له‌ به‌ر يه‌ك هه‌ڵوه‌شان و داته‌پانی(کیشوه‌ری) فره‌ ئيتنيك بێت. ئه‌وه‌ش خۆی له‌ خۆيدا پێكهێنه‌ری بارودۆخێكی پێويست بۆ ساچيان و گه‌شه‌ پێدانی موعه‌ممای ئه‌منيیتی كۆمه‌ڵايه‌تی ته‌نانه‌ت تێك هه‌ڵچوونی نيزاميش ده‌بێت و زنجيره‌يه‌كی ئالۆزی بێ ئاكام و سامناك ده‌خۆڵقێنی.

به‌ واتا‌يه‌كی كورت، شرۆڤه‌ و لێكدانه‌وه‌ی دۆزی كورد له‌ كۆمه‌ڵگای ئێران به‌ پێوه‌ری موعه‌ممای ئاسايشی كۆمه‌ڵايه‌تی وای كردووه‌ كه‌ به‌ باوه‌ڕی من مه‌سه‌له‌كه‌ رۆژ له‌گه‌ڵ رۆژ دا قووڵتر و هاڵوزاوی تر بێت، به‌و مانايه‌كه‌ ده‌سه‌ڵات و سه‌روه‌ری زاڵ به‌ سه‌ر ئێران به‌و قه‌ناعه‌ته‌ بگات  كه‌ بزوتنه‌وه‌ و خه‌باتی كوردان (له‌هه‌ر چه‌شنێكدا) له‌ يه‌كه‌م حاڵته‌دا دۆزێكی پێلانگێڕی ده‌ره‌كی لێک بدرێته‌وه‌ و له‌ داويش مۆركی جياوازی خوازی بداته‌ نێوچاونيان و له‌ولاشه‌وه‌ کوردان وه‌ک ئیتنیکی جیاواز و تایبه‌تی به‌و سه‌رئه‌نجا‌مه‌ رێنوێنی بكات، كه‌ ده‌سه‌ڵات و بيرۆكه‌ی زاڵ به‌ بێ سه‌رنج دان به ئايديۆلۆژی و جۆری رژيمی سه‌رده‌م، به‌رده‌وام له‌ هه‌وڵی چه‌واشه‌كاری، تواندنه‌وه‌ و يه‌كسان سازی فه‌رهه‌نگ و هه‌ست و خوستی ئه‌واندايه‌. ئه‌مه‌ش بێ گومان خوێندنه‌وه‌ و پێكهاته‌ی هه‌مان ديارده‌ی موعه‌ممای ئاسايش و پرۆسه‌یه‌کی لێکهاڵاو و حه‌له‌زوونییه‌.

مێژووی وڵاتانی فره‌ نه‌ته‌وه‌يی ئه‌وه‌ی سه‌لماندووه‌كه ‌به‌ سياسی بوونیی دۆزی ئيتنيك، ره‌وتێكي جه‌بری بێ ئه‌ملاو لايه‌، به‌ڵام ده‌كرێ به‌ هه‌ڵبژاردنی رێگه‌ و شێواز گه‌لێكی له‌ بارو گشتی په‌سه‌ند به‌ر‌ به‌سه‌ر هه‌ڵدانی توندوتيژی بگيرترێ كه‌وايه‌ له‌و كۆمه‌ڵگاياندا دووتێڕوانينی، نكووڵی كردن له‌ چه‌ندايه‌تی و فره‌چه‌شنی و باوه‌ڕ پێدان و سه‌لماندنی چه‌ندايه‌تی و فره‌ گه‌لی به‌ گشتی‌ره‌چاو كراون.

دياره‌ رامانی دووهه‌م،‌ جگه له‌ شه‌ڕ و پێكدادان و پێشێل كاريه‌كانی مافی گه‌لان و به‌ره‌و دوا چوونی وڵاته‌کان، شتێكی ئه‌وتۆی لێ هه‌ڵنه‌كه‌وتووه‌، له‌به‌ر ئه‌وه‌يكه شێوازی ئینکار و ره‌چاوكردنی رێباز و ره‌و‌تی ئاسميله‌ كردنی فه‌رهه‌نگه‌كان و سه‌ركووتكردنی بيروڕا جياوازه‌كان چ ئاكامێكی ئه‌وتۆی‌ لێ به‌رهه‌م نه‌هاتووه‌، به‌ڵکوو به‌ پێچه‌وانه‌، ئه‌زموونی مێژوویی، شاهيدی شكست و هه‌ره‌س هێنانی ئه‌و روانگه و كرده‌وه‌ دژ مرۆڤانه‌يه‌.(امیدی،علی،جزوه‌ی درسی دانشگاه اصفهان،ص15)

له‌ وته‌يه‌كدا، به‌ڕای ئێمه‌ مێژووی سياسی ـ كۆمه‌ڵايه‌تيی گه‌لان له‌ ئێران، ئێمه‌ به‌و رێبازه‌، رێنونی ده‌كات كه‌، يه‌ك: باوه‌ڕمان به‌ فره‌ چه‌شنی و چه‌ندايه‌تی و پلۆرالیسمی فه‌رهه‌نگه‌ جياوازييه‌كان و بارته‌ قه‌ی فه‌رهه‌نگی هه‌بێت و چ پێمان خۆشبێ و چ پێمان ناخۆش بێت ئه‌وه‌ راستيه‌كی چه‌‌سپاو و موسه‌لله‌مه‌‌.

 

دوو: به‌ دان پێدانان به مافی بێ ئه‌م لاو ئه‌ولای گه‌لانی ئيتنيكی ئێران، رێگه‌ بۆ به‌ره‌وی و په‌ره‌سه‌ندن و ته‌شه‌نه‌ی وه‌زعی ئابوری، سياسی و كۆمه‌ڵايه‌تی له‌ بار بكه‌ين و گه له‌  كۆمه‌يه‌ كی تێكڕايی بۆ پێشڤه‌ چوونی گشتی بێنینه‌ كايه‌وه‌.

 

سێ: بۆ خۆ بواردان له‌ پرۆسه‌ی سه‌لبی موعه‌ممای ئاسایش و خه‌ساره‌کانی ،ده‌شێ ئه‌م رسته‌يه ‌وه‌ك ئايه‌ته‌لكورسی له‌ بن گوێی ده‌سه‌ڵاتداران و ریش سپیه‌کانی سه‌روه‌رايه‌تی ئێران بخوێنين كه به‌ گوێره‌ی پره‌نسيپی ئاسايشی كۆيی " ئاسايشی نه‌ته‌وه‌يی گشتی، به‌رابه‌ره‌ له‌ گه‌ڵ ئاسايشی  دانه‌ به‌ دانه‌ی گه‌له‌ كه‌ مايه‌ تیه‌كانی ئێران" .                                                                          

                                                                                                                                                                                                                                                                                                                              «كۆتايی»

                                                                                                                                                                                                   

سه‌رچاوه‌كان:

1- معمای امنيت اجتماعی، مقاله روی پل، مطالعات راهبردی ،سايت ايتنرتی www.did.ir 2- گفتمانهای امنیت سازی در نظام بین الملل، دکترمصطفی ملکیان،(http://politicstory.blogfa.com/post-25)

3- امنیت و توسعه‌-دفتر مطالعات علوم سیاسی و روابط بین الملل دانشگاه تهران-سعیده سعیدیhttp://psirso.persianblog.com

4- دکتر نادر انتصار، تقسيم قدرت و ميانجی گری‌ بين الملل در منازعات قدرت

5-دکتر امیدی،علی،جزوه‌ی درسی دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه اصفهان،1384

6- تاجیک، دکترمحمد رضا،قدرت و امنیت در عصر پسامدرنیسم،فصلنامه سیاسی-اجتماعی گفتمان،ش صفر،1377

7 – باری بوزان،مردم،دولت،هراس- مترجم: پژوهشکده مطالعات راهبردی،1378،ص78-104)

8- دکتر وثوقی ،مسايل استراژیک معاصر-جزوه درسی دانشکده‌ی حقوق و علوم سیاسی ، دانشگاه اصفهان،1384

9-تحول مفهوم امنیت،مرتضی-( http://freedom-way.blogfa.com)

10-  هانس . جی،مورگنتا، سیاست میان ملتها،ترجمه‌:حمیرا مشیرزاده‌،تهران،1384

11- مارتین بالمر و جان سولوموز،مطالعات قومی و نژادی در قرن بیستم،ترجمه‌: پرویز دلیرپور و سید محمد کمال سروریان،1381

   **************************************************************************************** *******************************«كۆتايی»**********************************************